.svg?ext=.svg){kind=logo}
Performance lecture
Een lector die in de huid van een konijn kruipt, in een virtuele omgeving die zijn reusachtige compagnon in overleg met hem ontwerpt: de openbare les die het lectoraat (Dis)Connected Technology & Creativity introduceert is een belevenis. Nick Degens en Joris Weijdom nemen het publiek mee in de gelaagde virtuele werelden die zij onderzoeken. Door de presentatie in de vorm van een ‘performance lecture’ te gieten, laten ze hun gasten ervaren waar ze mee bezig zijn. Dat begint eenvoudig, met een wereld die iedereen sinds Covid kent: een zoomgesprek waarbij je elkaar ziet en spreekt zonder fysiek samen te hoeven komen. Van daaruit duiken ze dieper het digitale domein in met het social VR-platform Resonite, waarin ze spelen met perspectieven en belichaamde ervaringen via verschillende avatars. Even later komt ook AI ten tonele, die in een licht belerende, zoetgevooisde stem zegt waar we met zijn allen al bang voor waren: “Ik ben altijd hier”.
IX en AI
Wat kan en moet het kunstonderwijs met deze technologieën die alleen maar meer en machtiger zullen worden? Het lectoraat (Dis)Connected Technology & Creativity onderzoekt de invloed van digitale elektronische technologie op creatieve maakprocessen. Degens en Weijdom richten zich in het bijzonder op de creatie, inzet en beleving van immersive experiences (IX) en kunstmatige intelligentie (AI). Daarmee hebben ze een behoorlijke scope te pakken: van een belichaamde virtuele ervaring zoals ze die ze op het podium lieten zien, tot een gezelschapsrobot in een verzorgingshuis. In anderhalf uur loodsen Degens en Weijdom het publiek langs hun drie kernthema’s: (dis)embody, (dis)trust en (dis)empower. Ze staan pas aan het begin, het is een lectoraat in wording en daarbij horen meer vragen dan antwoorden. Hoe kunnen deze razendsnel groeiende technologieën worden ingezet bij het leren ontwerpen van betekenisvolle ervaringen? Welke impact hebben dergelijke toepassingen op het creatieve proces van de maker? En wat doen ze met het gevoel van de gebruiker? Wanneer werken ze verbindend en wanneer juist niet?
Lector Nick Degens:“Technologie is een vloek én een zegen”
Verbinden en verwijderen
Die laatste vraag ligt verankerd in de titel van het lectoraat. (Dis)connected laat zich niet in één woord vertalen naar het Nederlands, maar het vat het leidmotief van dit lectoraat wel mooi samen. Dat is de paradox van de digitale technologie die mensen aan de ene kant met elkaar verbindt, maar tegelijkertijd van elkaar verwijdert – technologie als vloek én zegen. Binnen dat spanningsveld doen Degens en Weijdom praktijkgericht onderzoek, samen met docent-onderzoekers van de HKU-academies Games, Media en Theater, maar ook met makers, wetenschappers en kennispartners buiten de HKU. Via de docent-onderzoekers zullen de studenten aan de HKU de komende tijd steeds meer meekrijgen van hun experimenten. De ambitie is om inzichten en methodes te ontwikkelen waar het kunstenonderwijs en de ontwerper van de toekomst wijzer van worden. “Je kunt simpelweg niet meer om dit onderwerp heen,” zegt Degens. “Technologie zit overal tussen en heeft een immense impact op de wereld. Dat vraagt om kennisontwikkeling op dit vlak. We moeten beter met zijn allen na gaan denken over die mediërende rol, over wat technologie doet in onze omgang met elkaar en de wereld.”
Associate lector Joris Weijdom: “Wij willen makers leren om technologie te gebruiken en te misbruiken”
Technologie misbruiken
Het lectoraat ziet het als een essentiële taak voor de kunsten om die uitdaging op te pakken. Niet alleen omdat digitale technologieën ontzettend vaak als middel worden ingezet door kunstenaars en ontwerpers, maar ook omdat zij dit soort complexe vraagstukken als geen ander invoelbaar kunnen maken en alternatieven kunnen verbeelden. Bovendien is het op kunstacademies al langer vanzelfsprekend om de focus op het proces te leggen in plaats van op het eindproduct. Het lectoraat benadert technologie daarom niet als doel maar als onderwerp, middel en medemaker. “Het leuke van kunstenaars is dat ze geneigd zijn technologie op een heel andere manier te gebruiken dan waarvoor het eigenlijk bedoeld was, en zoals we dat nog niet eerder gezien hebben,” zegt Joris Weijdom. “Wij willen makers niet alleen leren om technologie te gebruiken, maar ook om deze te misbruiken om tot onverwachte, ontregelende, inspirerende, ontroerende en mogelijk confronterende ervaringen te komen.”
Betekenisvol en belichaamd
"Op dat moment ontstaat nieuwe betekenis en dat is waar we op uit zijn,” zegt Degens. “Het gaat ons om ervaringen waardoor je geraakt wordt. Veel technologische ontwerpen zijn verengd tot iets functioneels en efficiënts. In de context van de ontwerpindustrie, waar ik vandaan kom, draait het vaak om effectiviteit. Maar dat is niet meer de wereld waarin ik geloof.” Hij mist het hart en het gevoel in wat gemaakt wordt en is uit op een warmere connectie tussen mens en technologie: “Met meer betekenis voor de ervaarder, de maker en wellicht in de toekomst ook voor de technologie zelf.” “Engineers vergeten zichzelf vaak persoonlijk te betrekken bij de technologie die ze ontwerpen,” vult Weijdom aan. Aansluitend op het thema (dis)embody gaat het lectoraat gebruikmaken van zijn Performative Prototyping-methode, waarbij ontwerpers zichzelf fysiek meenemen in het proces en dan ook nog met elkaar kunnen interacteren. Tegenover brainstormen stelt Weijdom bodystormen. “In een klassieke brainstorm zit je met zijn allen om tafel en plak je in het beste geval wat post-its op een scherm. Maar in een bodystorm kun je je actief tot een idee verhouden met je lichaam, en een collectief ervaarbaar prototype creëren.” Een voorbeeld dat binnen deze onderzoekslijn past is Soul Paint, een prijswinnende immersive experience (IX) van Hatsumi en Monobanda, waaraan Weijdom als technisch dramaturg meewerkte. Het maakproces van deze virtuele ervaring, waarbij je emoties en sensaties in je lijf kunt visualiseren in een 3D-avatar, is voor het lectoraat interessant: hoe kun je gezamenlijk bodystormen, schetsen, performen en beleefbare prototypen maken die je gevoel aanspreken?
Lector Nick Degens en associate lector Joris Weijdom met betrokken collega's van het lectoraat (Dis)Connected Technology & Creativity.
AXR-lab
In de aanloop naar hun installatie op 27 juni hebben Degens en Weijdom een technologische ruimte ingericht waar ze tot zo’n gezamenlijke immersieve ervaring kunnen komen. In het voorjaar is het Artistic Extended Reality of AXR-lab geopend op Oudenoord, waar ze aan den lijve kunnen ondervinden hoe hun hypotheses uitpakken. Dit hightech lab biedt onderzoekers, docenten en hun studenten alle tools om zichzelf en anderen onder te dompelen in zelf gecreëerde of geleende extended reality omgevingen. Het mooie is dat je er kunt samenkomen zonder daadwerkelijk ter plekke te zijn. In mei heeft de onderzoeksgroep er een experiment gedaan met het Trans Realities Lab van de Design Academy Eindhoven (DAE) – in Eindhoven. Twee labs op twee verschillende locaties werden samengebracht in één virtuele ruimte. Op Oudenoord maakten zes techneuten achter de computer een labyrint, dat tegelijkertijd verkend werd door vijf mensen in zowel Utrecht als Eindhoven. Weijdom: “De personen in het labyrint vertelden wat ze voelden en hoe ze de ruimte ervaarden, wij reageerden daarop door bijvoorbeeld muren te verplaatsen. Ondanks de fysieke afstand was er directe interactie tussen de ervaarder en ontwerper.”
Viktor Wijnen (directeur HKU Games), lector Nick Degens, Mir Wermuth (directeur HKU Media), associate lector Joris Weijdom, Caspar Nieuwenhuis (directeur HKU Theater).
In de fik
Het experiment met de DAE geeft een idee van het soort ervaringen dat het lectoraat de komende jaren gaat onderzoeken. Dat zullen vaak al bestaande XR-ontwerpen zijn, waarbij de werking en impact met transdisciplinaire gezelschappen bestudeerd worden. Zo is er al een sessie geweest met Nienke Huitenga en haar XR-experience Lacuna, die geselecteerd werd voor de Cannes Immersive Competition 2025. Maar er zullen ook nieuwe ervaringen worden ontworpen om het maakproces te kunnen analyseren. Er is een indrukwekkende lijst van samenwerkingspartners opgesteld om dat mee te doen, van het Fellowshipsprogramma Digitale Cultuur van het Nederlands Film Festival en het VPRO Medialab, tot de universiteiten van Utrecht en Twente en makers als Monobanda, Steye Hallema en Celine Daemen. Degens: “We willen met de mensen uit de voorhoede de huidige digitale technologie inzetten als spiegel van onze perceptie van de werkelijkheid, ons zelfbeeld, wereldbeeld en onze overtuigingen. We zitten met een maatschappij die in de fik staat op een aantal fronten, daar kun je als kunstenaar en maker niet alleen maar vanaf de zijlijn commentaar op hebben. Ik geloof in de kracht van de kunst binnen deze context. Wij willen uitzoeken hoe die kracht het beste tot zijn recht komt, dankzij en ondanks technologie.”
Nick en Joris met Walter van Andel, Fabiola Camuti, Veerle Spronck en Nirav Christophe van de HKU Onderzoekseenheid, en Marjanne Paardekooper, hoofd Versterken en Ontwikkelen Onderzoek.
Dr. Nick Degens onderzoekt hoe interactieve creatieve technologie gebruikt kan worden om tot betekenisvolle gedragsverandering en systemische verandering te komen. Dat doet hij vanuit twee perspectieven: het eerste is het ontwerpen van innovatieve technologie, zoals AI en AR, om te helpen met maatschappelijke uitdagingen. Het tweede is de implementatie van technologie in het werk en leven van mensen om van betekenis te kunnen zijn. Met zijn onderzoek binnen HKU hoopt Degens uit te vinden hoe de kracht van de kunsten ingezet kan worden om technologie te maken met een langdurige positieve impact op de samenleving. De mens en diens behoeften en belevingen staan daarbij centraal.
Joris Weijdom is onderzoeker en ontwerper van extended reality (XR) ervaringen en richt zich op interdisciplinaire creatieve maakprocessen en performativiteit. Hij ontwerpt site-specific performative mixed reality-installaties en werkt als technisch dramaturg in artistieke en toegepaste ontwerpprojecten. Als associate lector bij het lectoraat (Dis)Connected Technology & Creativity leidt hij het HKU Artistic Extended Reality Lab. Daarnaast leidt hij de minor Artistic Immersive Experiences en is hij docent bij verschillende BA- en MA-opleidingen. In een PhD-project in samenwerking met de Universiteit Twente werkt Weijdom aan de ontwikkeling van de Performative Prototyping-methodologie, die belichaamde ontwerptechnieken met collaboratieve mixed reality-omgevingen combineert voor gebruik in een professionele en educatieve context.
Tekst Willemijn de Jonge. Foto's: Thomas de Wit.